Czy świadkowie składający zeznania w postępowaniu karnym mogą liczyć na zapewnienie ochrony przed oskarżonym?

Zeznania te, w zależności od zaobserwowanego zdarzenia oraz posiadanej przez świadka wiedzy, mogą być niekorzystne dla oskarżonego. Przykładem powyższego może być sytuacja, w której dana osoba była bezpośrednim świadkiem rozboju czy też zabójstwa. Warto przy tym pamiętać, że w trakcie trwania postępowania sądowego może dochodzić do sytuacji, w których to świadek, oczekując na wywołanie rozprawy, w trakcie jej trwania czy też po jej zakończeniu, przebywa w bezpośredniej bliskości osoby, która ma zostać bądź została już obciążona złożonymi zeznaniami.

Powyższe prowadzi zatem do postawienia pytania: czy taka osoba, zobowiązana do mówienia szczerej prawdy oraz do nieukrywania tego co jest jej wiadome, może liczyć na możliwość nieskrępowanego złożenia zeznań, zapewniającego swobodę wypowiedzi oraz na jakąkolwiek pomoc w obawie przed zagrożeniem ze strony oskarżonego?

Odpowiedź na szczęście jest twierdząca. Wsparcie oraz środki pomocy, które mogą zostać udzielone świadkowi, są możliwe zarówno w trakcie trwającego postępowania sądowego, jak i przed jego wszczęciem oraz po jego zakończeniu. Ustawodawca w treści Kodeksu postępowania karnego zawarł kilka instytucji, które zmierzają do zapewnienia należytej ochrony osobom wezwanym do złożenia zeznań w charakterze świadka.

Pierwszą z nich, na którą należy zwrócić uwagę, jest możliwość przeprowadzenia przesłuchania świadka pod nieobecność oskarżonego. Co do zasady, oskarżony ma prawo być obecny podczas wszystkich czynności prowadzonych w ramach postępowania dowodowego. Jednakże, w wyjątkowych okolicznościach, gdy istnieje obawa, że obecność oskarżonego mogłaby oddziaływać krępująco na zeznania świadka, sędzia przewodniczący może zarządzić, aby na czas przesłuchania danej osoby oskarżony opuścił salę sądową. Wskazać w tym miejscu należy, że przesłuchanie świadka może zostać również wykonane przy użyciu urządzeń technicznych umożliwiających przeprowadzenie tej czynności na odległość, z jednoczesnym bezpośrednim przekazem obrazu i dźwięku.

W toku prowadzonego postępowania istnieje również możliwość utajnienia danych osobowych świadka, mającego składać swoje zeznania. Jeżeli w realiach konkretnego stanu faktycznego zachodzi uzasadniona obawa niebezpieczeństwa dla życia świadka lub osoby dla niego najbliższej, a także ich zdrowia, wolności albo mienia w znacznych rozmiarach, sąd – a w postępowaniu przygotowawczym prokurator – może wydać postanowienie o zachowaniu w tajemnicy okoliczności umożliwiających ujawnienie tożsamości świadka, w tym danych osobowych, jeżeli nie mają one znaczenia dla rozstrzygnięcia, które ma zostać wydane w sprawie. Wskazać w tym miejscu należy, że w takim przypadku postępowanie w tym zakresie toczy się bez udziału stron, jak również objęte jest tajemnicą jako informacja niejawna o klauzuli tajności tajne lub ściśle tajne.

Ponadto zwrócić należy uwagę, na szczególne zasady, które obowiązują podczas przesłuchania świadka będącego osobą nieletnią.

Osobę, która w dniu przeprowadzenia przesłuchania nie ukończyła 15 lat, w sprawach o przestępstwa popełnione z użyciem przemocy lub groźby bezprawnej lub przeciwko wolności seksualnej i obyczajności oraz przeciwko rodzinie i opiece przesłuchuje się w charakterze świadka tylko wówczas, gdy jej zeznania mogą mieć istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy. Co istotne, przesłuchanie przeprowadzane jest ponadto przy udziale biegłego psychologa, przy czym prokurator, obrońca oraz pełnomocnik pokrzywdzonego mają prawo wziąć udział w przesłuchaniu. Podczas prowadzonego postępowania dowodowego przed sądem odtwarzany jest zapis obrazu i dźwięku oraz odczytywany jest protokół z przeprowadzonego przesłuchania.

Uwypuklić również należy, że w sytuacji, w której: świadek w dniu przeprowadzenia przesłuchania posiada ukończone 15 lat, zachodzi uzasadniona obawa, że bezpośrednia obecność oskarżonego przy przesłuchaniu mogłaby oddziaływać krępująco na składane zeznania lub mogłaby wywierać negatywny wpływ na jego stan psychiczny, a sprawa dotyczy przestępstw wskazanych w powyższym akapicie – takie przesłuchanie powinno nastąpić przy użyciu urządzeń technicznych umożliwiających przeprowadzenie tej czynności na odległość z jednoczesnym bezpośrednim przekazem obrazu i dźwięku.

Wskazać również należy, że specjalny tryb ochrony dla świadków oraz osób im najbliższych przewidziany został w ustawie z dnia 28 listopada 2014 roku o ochronie i pomocy dla pokrzywdzonego i świadka. Przewidziane w ww. ustawie środki ochrony mogą być wdrożone zarówno podczas toczącego się postępowania karnego, przed jego wszczęciem oraz po jego zakończeniu, w sytuacji w której istnieje zagrożenie dla życia lub zdrowia.

Do tychże środków należą:

• ochrona udzielana na czas czynności procesowej – polegająca na obecności funkcjonariuszy Policji w pobliżu świadka w trakcie czynności procesowej z jego udziałem, jak również w drodze do miejsca jej przeprowadzenia oraz w drodze powrotnej;
• ochrona osobista – udzielana jest w przypadku wysokiego stopnia zagrożenia dla życia lub zdrowia świadka w związku z toczącym się postępowaniem karnym, w sytuacji,
  w której: zachodzi konieczność długotrwałej ochrony, a prowadzone postępowanie karne dotyczy spraw, których rozpoznanie w pierwszej instancji należy do właściwości sądu okręgowego, tj. w sprawach o zbrodnie (np. zabójstwo, handel ludźmi, rozbój
  z użyciem niebezpiecznego narzędzia), oraz w przypadku niektórych występków
  (np. bójka, której następstwem jest śmierć, oszustwo czy też pranie brudnych pieniędzy).

Ochrona osobista może polegać na:

1. czasowej lub stałej obecności funkcjonariuszy Policji w pobliżu świadka;
2. czasowej obserwacji świadka oraz otoczenia, w którym przebywa;
3. wskazaniu świadkowi bezpiecznych miejsc, w których może przebywać oraz czasu
   i bezpiecznego sposobu przemieszczania się;
4. określeniu zakresu, warunków i sposobu kontaktowania się świadka z innymi osobami.

• pomoc w zakresie zmiany miejsca pobytu – może zostać udzielona w przypadku wysokiego stopnia zagrożenia dla życia lub zdrowia świadka, jeżeli zachodzi konieczność długotrwałej ochrony, a inne środki mogą okazać się niewystarczające. Pomoc ta polega na podejmowaniu czynności organizacyjnych umożliwiających świadkowi pobyt w innym miejscu niż dotychczasowe poprzez:

1. udostępnienie tymczasowego lokalu mieszkalnego, zapewniającego zaspokojenie podstawowych potrzeb bytowych;
2. pomoc w wynajęciu mieszkania;
3. pomoc w przeprowadzce lub zagospodarowaniu;
4. pomoc w załatwieniu ważnych spraw życiowych związanych ze zmianą miejsca pobytu.

Uwypuklić w tym miejscu należy, że przy ocenie stopnia zagrożenia dla życia lub zdrowia świadka lub osób jemu najbliższych każdorazowo bierze się pod uwagę ich właściwości
i warunki osobiste, związek ze sprawcą, rodzaj, sposób i okoliczności popełnienia czynu oraz motywację sprawcy.

Niezależnie od powyższego świadkowi, któremu udzielono pomocy w zakresie zmiany miejsca pobytu, który nie posiada źródeł utrzymania ani nie może podjąć pracy z powodu zagrożenia dla życia lub zdrowia, może zostać udzielona pomoc finansowa przeznaczona na:

1. zaspokojenie podstawowych potrzeb życiowych;
2. pokrycie całości lub części kosztów tymczasowego udostępnienia lokalu mieszkalnego lub wynajęcia mieszkania;
3. pokrycie kosztów uzyskania świadczeń opieki zdrowotnej.

Warto pamiętać, że w przypadku zagrożenia dla zdrowia psychicznego świadka lub osób jemu najbliższych, istnieje możliwość uzyskania pomocy psychologicznej świadczonej przez podmioty, które otrzymały na ten cel dotację z Funduszu Pomocy Pokrzywdzonym oraz Pomocy Postpenitencjarnej lub inne podmioty świadczące pomoc psychologiczną.

Tytułem końca warto również podkreślić, że świadek może ustanowić pełnomocnika w osobie adwokata bądź radcy prawnego oraz stawić się wraz z nim na wyznaczony termin przesłuchania (zarówno podczas postępowania przygotowawczego prowadzonego przed organami ścigania, jak i podczas toczącego się postępowania sądowego).  Pełnomocnictwo może zostać udzielone w formie pisemnej bądź ustnie do protokołu. Ustanowienie pełnomocnika w powyższym wypadku nie rodzi obowiązku uiszczenia opłaty skarbowej.

Podstawowym zadaniem pełnomocnika w omawianym przypadku będzie przede wszystkim nadzorowanie zgodności prowadzonego przesłuchania z obowiązującymi przepisami, m. in. poprzez czuwanie nad tym, aby formułowane wobec świadka pytania były jasne oraz zrozumiałe, a udzielone odpowiedzi znalazły swoje odzwierciedlenie w sporządzonym protokole przesłuchania. Warto przy tym wskazać, że oprócz prowadzącego postępowanie, pełnomocnik również posiada możliwość zadawania pytań wobec świadka.

Należy jednak pamiętać, że sąd a w postępowaniu przygotowawczym prokurator, może odmówić dopuszczenia pełnomocnika do udziału w przesłuchaniu świadka – jeżeli uzna, że nie wymaga tego obrona jego interesów. Pojęcie interesu w toczącym się postępowaniu jest nieostre oraz nie posiada jednoznacznej definicji. Każdy przypadek powinien być zatem rozpatrywany indywidualnie, przy czym odmowa dopuszczenia pełnomocnika świadka do udziału w sprawie, podczas toczącego się postępowania przygotowawczego może zostać zaskarżona (w przeciwieństwie do odmowy zapadłej na etapie postępowania sądowego).