Sygnaliści: szykują się kary nie tylko dla pracodawców

Do 17 grudnia 2021 r. Polska miała termin na implementację dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/1937 z 23 października 2019 r. w sprawie ochrony osób zgłaszających naruszenia prawa Unii. Na razie jest tylko projektu ustawy, zwaną potocznie ustawą o ochronie sygnalistów.

W artykule omówię projekt przepisów karnych materialnych, które znalazły się w projekcie ustawy o sygnalistach. Przepisy materialne to najprościej rzecz ujmując przepisy obejmujące katalog czynów przestępnych i przewidywanych przez ustawodawcę kar grożących za popełnienie takich czynów – czyli nowe przestępstwa.

Projekt ustawy zakłada wprowadzenie aż 5 nowych przestępstw do systemu prawnego tj.:

• Art. 56. Kto utrudnia dokonanie zgłoszenia, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 3.
• Art. 57. Kto wbrew przepisowi art. 10 podejmuje działania odwetowe wobec osoby, która dokonała zgłoszenia lub ujawnienia publicznego, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 3.
• Art. 58. Kto wbrew przepisom art. 30 lub art. 43 narusza obowiązek zachowania poufności tożsamości osoby, która dokonała zgłoszenia, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 3.
• Art. 59. Kto dokonał zgłoszenia lub ujawnienia publicznego nieprawdziwych informacji podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 3.
• Art. 60.  Kto wbrew przepisom ustawy nie ustanowił wewnętrznej procedury zgłaszania naruszeń prawa i podejmowania działań następczych albo ustanowiona przez niego procedura narusza art. 29 ust. 1, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 3.

Już na pierwszy rzut oka widać, że przepisy karne w projekcie ustawy prezentują się dość „lakonicznie”, co w wypadku regulacji karnych nie jest cechą pożądaną. Doświadczenie podpowiada, że posługiwanie się tak nieostrymi sformułowaniami jak „utrudnia” jako znamię czynu zabronionego może spowodować bardzo szeroki zakres interpretacyjny, a co za tym idzie bardzo wiele zachowań może zostać zakwalifikowane jako „utrudnianie zgłoszenia” i podlegać karze.

Omawiany projekt ustawy nie jest jednak wyjątkiem w praktykowaniu tego typu rozwiązań. Niejednokrotnie w kodeksie karnym spotkamy się ze sformułowaniami typu „nierzetelny dokument”, czy „społeczna szkodliwość czynu” co daje bardzo szerokie pole interpretacyjne. Ciężko dziś powiedzieć co ustawodawca rozumie przez „utrudnianie” w dokonaniu zgłoszenia , a uzasadnienie do projektu ustawy milczy na ten temat. Zazwyczaj w takich wypadkach prawnicy tj. zarówno prokuratorzy, sędziowie jak i adwokaci będą musieli niejako sami wypracować szlaki interpretacyjne – zanim wyklaruje się czytelna linia orzecznicza.

W tym momencie możemy jedynie domniemywać jakie czyny ustawodawca rozumie pod pojęciem „utrudnianie dokonania zgłoszenia”. Może być to zarówno namawianie do zaniechania zgłaszania ale równie dobrze mogą być to groźby zwolnienia z pracy. To samo tyczy się pojęcia „działania odwetowe”. Nie wiemy czy działaniem odwetowym będzie tylko zwolnienie, czy też inne zachowania takie jak na przykład odmowa udzielenia urlopu w danym terminie. Trzeba przyznać, że przywołane sytuacje „działań odwetowych” są bardzo subiektywne w ocenie, to też zastanawiającym jest jak kwestie te będą wyglądać w praktyce.

Kolejną kwestą wartą analizy są kary jakie grożą za popełnienie przedmiotowych przestępstw. Ustawodawca za popełnienie każdego z czynów zabronionych przewidział karę grzywny, karę ograniczenia wolności albo karę pozbawienia wolności do lat trzech. Na obecnym etapie ustawodawca nie przewidział typu kwalifikowanego (czyli zaostrzenia kary) żadnego z przestępstw, ale również nie przewidział możliwości złagodzenia kar przewidzianych za przestępstwa z uwagi na konkretne przesłanki np. dobrą wiarę sygnalisty.

Zazwyczaj na etapie tworzenia ustawy w uzasadnieniu do projektu znajduje się wiele wskazówek jak interpretowane będą przyszłe przepisy. Jest tak poniekąd też w przypadku tej ustawy z wyjątkiem jednak przepisów karnych. W uzasadnieniu do projektu nie znajduje się bowiem żadna wzmianka o bardzo istotnych z perspektywy przyszłej obrony kwestii, np.: czy przestępstwa popełnione nieumyślnie również będą podlegać penalizacji?

Co ciekawe, taka sama sankcja grozi zarówno sygnaliście, który dokonał zgłoszenia lub ujawnił publicznie nieprawdziwe informacje jak i podmiotom, które utrudniały dokonania zgłoszenia. Po lekturze przepisów to właśnie ów artykuł o odpowiedzialności karnej osoby zgłaszającej naruszenia możemy uznać za najbardziej kontrowersyjny. Nie ulega wątpliwości, że odpowiedzialność za naruszenia ustawy powinna być nałożona zarówno na sygnalistów jak i na pracodawców, czy menadżerów, a ochrona sygnalistów nie powinna być bezwarunkowa. Jednak zasadnym byłoby wprowadzenie przepisów, które łagodziłyby odpowiedzialność karną sygnalistów, którzy na przykład działali w dobrej wierze. Sam przepis w swojej surowości może stanowić dużą barierę dla sygnalizowania i kształtowania kultury transparentności w polskich firmach.

Na obecnym etapie przedsiębiorcy powinni zainteresować się szczególnie projektowanym art. 60 ustawy, który to penalizuje nieustanowienie wewnętrznych procedur zgłaszania naruszeń prawa i podejmowania działań następczych. Do 17 grudnia 2021 r., Polska miał wdrożyć przepisy o sygnalistach wobec przedsiębiorców zatrudniających powyżej 250 osób oraz jednostek sektora finansów publicznych. Oznacza to, że duzi przedsiębiorcy (zatrudniający od 250 pracowników) i podmioty administracji publicznej po upływie 14-dniowego vacatio legis od opublikowania ustawy będą odpowiadać karnie do 3 lat pozbawienia wolności za brak posiadania w swoich firmach wewnętrznych procedur umożliwiających bezpieczne, poufne lub anonimowe zgłaszanie nieprawidłowości.

Projekt przepisów karnych w projekcie ustawy wymaga jeszcze trochę pracy, możemy mieć tylko nadzieję, że do czasu uchwalenia ustawy braki w projekcie zostaną usunięte. Może się tak stać gdyż projekt trafił do konsultacji publicznych.