Naprawienie szkody przez funkcjonariusza publicznego (komornika): jakie możliwości daje prawo?

Tyle jeżeli chodzi o ogólne zasady. Co jednak zrobić w sytuacji, gdy sprawcą przestępstwa, wobec którego toczy się postępowanie karne, jest funkcjonariusz publiczny (na przykład komornik), a Skarb Państwa jest z nim odpowiedzialny solidarnie za szkodę powstałą w wyniku jego działania? Czy dopuszczalne jest dochodzenie odszkodowania od Skarbu Państwa na drodze cywilnej i równolegle domaganie się orzeczenia przez sąd karny obowiązku naprawienia szkody przez sprawcę?

Istotą solidarności dłużników jest możliwość dochodzenia całości zobowiązania od wszystkich dłużników razem lub od każdego z osobna. Samo zasądzenie przez sąd spornego roszczenia od jednego z dłużników solidarnych nie zamyka wierzycielowi drogi do dochodzenia spełnienia świadczenia od pozostałych. Dopiero zaspokojenie wierzyciela przez któregokolwiek z nich zwalnia pozostałych dłużników. Wówczas wydane przeciwko nim tytuły egzekucyjne (wyroki lub nakazy zapłaty) nie będą mogły zostać zastosowane.

Warunki zastosowania tzw. klauzuli antykomulacyjnej

W podobnym celu wprowadzono  tzw. klauzulę antykumulacyjną (art. 415 § 1 KPK). Chodzi o to, by zapobiegać sytuacjom, w których w obrocie prawnym, w związku z tą samą szkodą, funkcjonowałby więcej niż jeden wyrok dotyczący tych samych stron umożliwiający egzekucję komorniczą.

Kodeks postępowania karnego wprowadza dwa warunki zastosowania wspomnianej klauzuli. Po pierwsze, roszczenia dochodzone w poszczególnych postępowaniach muszą wynikać z tej samej szkody, być efektem tego samego działania lub zaniechania o charakterze czynu zabronionego. Warunek ten nazywamy tożsamością przedmiotową – odnosi się bowiem ona do przedmiotu postępowania. Po drugie zaś, do zastosowania klauzuli antykumulacyjnej  konieczne jest, aby różne postępowania w przedmiocie tej samej szkody toczyły się między tymi samymi stronami. Jest to tzw. tożsamość podmiotowa roszczenia, ponieważ strony są podmiotami postępowania karnego lub cywilnego.

Nie mamy do czynienia z tożsamością podmiotową roszczenia w sytuacji, gdy zobowiązanych jest kilka podmiotów w charakterze dłużników solidarnych, przeciwko jednemu z nich toczy się postępowanie cywilne w sprawie o odszkodowanie, a przeciwko innemu postępowanie karne. W takim przypadku sąd karny może (a w wypadkach wskazanych w ustawie nawet musi) w wyroku skazującym lub warunkowo umarzającym postępowanie orzec o obowiązku naprawienia szkody, nawiązki na rzecz pokrzywdzonego lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę.

Co to oznacza w praktyce?

W sytuacji, gdy mamy do czynienia ze szkodą, za którą wyłącznie odpowiedzialny jest sprawca przestępstwa – sprawa jest prosta. Jeżeli między sprawcą a pokrzywdzonym (a w postępowaniu cywilnym poszkodowanym) toczy się proces cywilny o odszkodowanie albo prawomocnie już w tej sprawie orzeczono, sąd karny nie będzie mógł w wyroku skazującym lub warunkowo umarzającym postępowanie orzec niejako ponownie w przedmiocie naprawienia szkody. W tym jednakże przypadku sprawca czynu zabronionego to ta sama osoba, która wyrządziła szkodę.

Sprawa robi się ciekawsza jeżeli razem ze sprawcą przestępstwa odpowiada solidarnie inny podmiot, a taka sytuacja ma miejsce w przypadku odpowiedzialności Skarbu Państwa za niezgodne z prawem działania funkcjonariuszy publicznych, np. komorników.

W tak ukształtowanym stanie faktycznym nie ma przeciwskazań do prowadzenia postępowania cywilnego o odszkodowanie od Skarbu Państwa i jednoczesnego orzeczenia, w razie wydania wyroku skazującego lub warunkowo umarzającego postępowanie wobec sprawcy przestępstwa – funkcjonariusza publicznego, obowiązku naprawienia szkody w wyroku karnym. Co więcej, oba te wyroki mogą później stanowić podstawę do prowadzenia egzekucji z majątków podmiotów odpowiedzialnych. Zobowiązanie wygaśnie dopiero wtedy, gdy wierzyciel (pokrzywdzony) uzyska całą zasądzoną wartość odszkodowania.

Najłatwiej będzie jednak zwizualizować sobie taki mechanizm na konkretnym przykładzie. Wyobraźmy sobie sytuację, w której organy ścigania ujawniają działania nieuczciwego komornika. Przestępcze zachowanie tego komornika jest bardzo proste – po wyegzekwowaniu od dłużników środków na zaspokojenie wierzycieli nie przelewa ich na rachunek depozytowy sądu, lecz przywłaszcza sobie i pozostawia w kasie kancelarii swobodnie nimi dysponując (traktując jak własne). Skazując go za popełnione przestępstwo sąd powinien orzec obowiązek naprawienia wyrządzonej szkody. Może się jednak zdarzyć, że sprawca nie będzie już posiadał odpowiednich środków i egzekucja takiego odszkodowania będzie znacznie utrudniona lub w ogóle niemożliwa.

Warto zatem pamiętać, że poszkodowani mogą domagać się naprawienia szkody w postępowaniu cywilnym od Skarbu Państwa, który odpowiada solidarnie razem z komornikiem. Dzięki temu, że mamy do czynienia z innym podmiotem w postępowaniu karnym (komornik) i innym w postępowaniu cywilnym (Skarb Państwa), art. 415 § 1 KPK nie stoi na przeszkodzie orzeczeniu odszkodowania od obu solidarnych dłużników, mimo że źródłem tych postępowań jest ta sama szkoda i to samo bezprawne działanie. Dopiero w momencie, gdy szkoda zostanie naprawiona w całości (przez jednego lub po części przez każdego z dłużników) zobowiązanie wygaśnie i dalsza egzekucja przestanie być możliwa.