Jeden z bohaterów kultowej polskiej produkcji lat 90 stwierdził, że „Porządek w aktach musi być, bez względu na ustrój”. Wspomniany cytat, choć odnosił się do ustroju politycznego, aktualny jest także na gruncie prowadzenia działalności gospodarczej. Prawidłowe prowadzenie dokumentacji przedsiębiorcy (np. spółki z ograniczoną odpowiedzialnością) to nie tylko sposób na optymalizację czasu pracy. Choć przytoczony cytat z filmu „Psy” w reż. Władysława Pasikowskiego pozostawał wieloznaczny, w rzeczywistości nieprawidłowości w tym zakresie mogą rodzić chaos organizacyjny, a nawet stać się podstawą odpowiedzialności karnej, w tym np. na podstawie art. 303 Kodeksu karnego.
1. Czym jest przestępstwo tzw. „nieprawidłowej dokumentacji”?
Przestępstwo z art. 303 Kodeksu karnego zaliczane jest do czynów zabronionych określanych mianem przestępstw gospodarczych. Ustawodawca chroniąc prawidłowy obrót gospodarczy zdecydował, iż nieprowadzenie, nierzetelność lub niezgodność z prawdą dokumentacji wiązać się będzie z odpowiedzialnością karną w przypadku, gdy spowoduje to szkodę osobie fizycznej, prawnej, bądź jednostce organizacyjnej nieposiadającej osobowości prawnej.
Pod kątem odpowiedzialności karnej w tym przypadku niezwykle istotnym znamieniem jest rezultat czynu. Popełnienie przestępstwa z art. 303 Kodeksu karnego uzależnione jest od wystąpienia skutku niewłaściwie prowadzonej dokumentacji np. spółki z o.o. – powstać musi szkoda majątkowa po stronie podmiotu trzeciego lub podmiotu „(nie)dokumentowanego”.
Czym właściwie będzie szkoda na gruncie tego przepisu?
W tym miejscu dochodzi do swego rodzaju dyfuzji gałęzi prawa, bowiem w przypadku czynu zabronionego z art. 303 KK „szkoda” powinna być rozumiana cywilistycznie. Zatem wskutek nieprowadzenia lub nierzetelnego prowadzenia dokumentacji powstać musi faktyczny uszczerbek w majątku lub utrata zysku po stronie jakiejkolwiek osoby fizycznej, prawnej, jednostki organizacyjnej (będących np. kontrahentami), lecz także szkoda wyrządzona może zostać podmiotowi, którego dokumentacja dotyczy (np. spółce z o.o. przez członka zarządu). Ważne! Na podstawie art. 303 KK nie poniesie odpowiedzialności osoba wywołująca szkodę Skarbowi Państwa w formie uszczerbku podatkowego, czy uszczuplenia innej daniny publicznoprawnej[1]. W grę wchodzi wtedy ewentualna kwalifikacja na podstawie przepisów karnoskarbowych. Inaczej jednak wygląda sytuacja w przypadku, gdy szkoda związana z należnościami publicznoprawnymi powstanie po stronie podatnika, np. spółki. [1] Wyrok Sądu Najwyższego – Izba Karna z dnia 19 lipca 2006 r. III KK 55/06. |
Przykład: członek zarządu Pan A zobowiązany jest do prowadzenia dokumentacji działalności gospodarczej spółki X sp. z o.o. Zaniedbując swoje obowiązki, nie dokonuje w terminie ustaleń wysokości miesięcznych zaliczek na poczet podatku dochodowego, przez co spółka nie płaci ich na czas. Wskutek tego, X sp. z o.o. zobowiązana zostaje do zapłaty odsetek za zwłokę → to właśnie obciążenie odsetkami stanowi szkodę wyrządzoną X sp. z o.o. przez Pana A, która rodzi jego odpowiedzialność karną na podstawie art. 303 KK.
2. Dokument, czy dokumentacja?
W znaczeniu potocznym dokument i dokumentację uznaje się za pojęcia tożsame, używane są na co dzień zamiennie. Jednak zawarcie przez ustawodawcę wspomnianych wyrażeń w art. 303 § 1 Kodeksu karnego nie było przypadkowe i nie wiązało się z utrzymaniem stylistycznego porządku przepisu. Na gruncie omawianego czynu zabronionego rozumienie tych pojęć jest zgoła odmienne.
Dokumentacja działalności gospodarczej jest pojęciem niesprecyzowanym przez ustawodawcę, a więc nastręczającym problemów w praktyce. Próbę wykładni podjął Sąd Najwyższy wskazując, że jest to taka dokumentacja, której wymagają przepisy ustawowe, a która utrwala czynności podejmowane w związku z prowadzoną działalnością gospodarczą[2].
- Zatem choćby pewne zapiski, dokumenty związane były bezpośrednio z działalnością gospodarczą, to istotnym z punktu widzenia zagrożenia odpowiedzialnością karną na gruncie art. 303 KK jest odpowiedź na pytanie – czy prowadzenie jej wynika z obowiązku nałożonego przez ustawodawcę?
Dokument posiada natomiast definicję legalną w prawie karnym i odnaleźć ją można w art. 115 § 14 Kodeksu karnego: „Dokumentem jest każdy przedmiot lub inny zapisany nośnik informacji, z którym jest związane określone prawo, albo który ze względu na zawartą w nim treść stanowi dowód prawa, stosunku prawnego lub okoliczności mającej znaczenie prawne”
- Termin ten został sprecyzowany przez ustawodawcę na potrzeby prawa karnego, tym samym bez znaczenia są definicje wynikające z innych gałęzi prawa (np. cywilnego, czy administracyjnego) czy języka potocznego.
- Nośnik informacji przyjąć może różnoraką formę, tak papierową (np. kartka papieru, fotografia), jak też elektroniczną (np. dysk CD, pendrive).
[2] Do kwestii tej odnosi się 1) Postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Karna z dnia 2 lutego 2009 r. V KK 330/08, 2) Wyrok Sądu Najwyższego – Izba Karna z dnia 19 lipca 2006 r. III KK 55/06.
3. Na czym polega działanie „przeciwko” dokumentacji i kto powinien mieć się na baczności?
Ustawodawca przewidział trzy rodzaje czynności wymierzonych „przeciwko” dokumentacji, a które doprowadzając do szkody majątkowej mogą rodzić odpowiedzialność karną.
Nieprowadzenie dokumentacji |
|
Nierzetelne prowadzenie dokumentacji |
|
Niezgodne z prawdą prowadzenie dokumentacji |
|
4. Szkoda szkodzie nierówna.
Polski ustawodawca w obrębie art. 303 KK przyjął konstrukcję zróżnicowania grożącej sprawcy karze zależnie od jego „zasług”. Zasadniczo, podstawowym wyznacznikiem będzie wysokość szkody wyrządzonej innemu podmiotowi (np. kontrahentowi) lub jednostce, której dokumentacja jest wadliwa. Podążając od najniższego współczynnika uszczerbku:
art. 303 § 3 – typ uprzywilejowany wypadek mniejszej wagi
- „wypadek mniejszej wagi” – zaistnienie zależne jest od konkretnego przypadku, w ocenie Sądu Najwyższego należy uwzględniać rozmiary wyrządzonej szkody oraz osobowość samego sprawcy[3]
- zagrożony jest karą grzywny, ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku
art. 303 § 1 – typ podstawowy
- „typ podstawowy” – realizuje znamiona czynu wskazane w art. 303 § 1 oraz nie wpisuje się w ani wypadek mniejszej wagi, ani nie dotyczy wyrządzenia znacznej szkody
- zagrożony jest karą pozbawienia wolności do trzech lat
art. 303 § 3 – typ kwalifikowany znaczna szkoda majątkowa
- „znaczna szkoda majątkowa” – szkoda, której rozmiar przekracza 200.000 zł w momencie popełnienia czynu zabronionego (w myśl art. 115 § 5 KK)
- zagrożony jest karą pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5
[3] Wyrok Sądu Najwyższego – Izba Karna z dnia 7 października 1997 r. II KKN 266/96.
5. Nieprawidłowość dokumentacji niejedno ma imię.
Kwalifikacja prawna nieprawidłowego prowadzenia dokumentacji zależy w dużym stopniu od wewnętrznych przeświadczeń sprawcy w chwili popełnienia czynu, a także wyrządzenia szkody.
Przestępstwo z art. 303 KK popełnione może zostać jedynie umyślnie. Nie każdy więc przypadku nieprawidłowego prowadzenia dokumentacji rodzi odpowiedzialność karną.
Dodatkowo, wykazana musi zostać szkoda poniesiona przez podmiot trzeci lub podmiot, którego dotyczy dokumentacja. Brak rzeczywistej straty, bądź utraty potencjalnych korzyści przy jednoczesnym zaniedbaniu prawidłowości dokumentacji powodować może odpowiedzialność z tytułu np. przepisów karnych Ustawy o rachunkowości.